Ο Οικοφεμινισμός

Της Mαρίας Γκασούκα*

«Η κυριαρχία και η απελευθέρωση της φύσης συνδέονται σε πρακτικό και ιδεολογικό επίπεδο με την πατριαρχία και την υπέρβασή της» (Warren, 1996)



Εισαγωγικά

Ο Οικοφεμινισμός προέρχεται από τα μαχητικά γυναικεία κινήματα της δεκαετίας του ’70 και διατηρεί στενούς ιδεολογικούς δεσμούς με τα ριζοσπαστικά και ευρύτερα αριστερά φεμινιστικά ρεύματα. Εστιάζει στην κοινότητα που εμφανίζουν η κυριαρχία της φύσης από τον άνθρωπο και η κυριαρχία των γυναικών από τους άνδρες. Η έννοια της κυριαρχίας, των διαφόρων εκφάνσεών της και η ποικιλία των εσωτερικών λογικών και ιστορικών συνδέσμων μεταξύ αυτών των εκφάνσεων, αλλά και η ανδροκεντρική τους διάσταση βρίσκεται επίσης στο κέντρο των αναλύσεών του, οι οποίες ταυτίζουν τον ανθρωποκεντρισμό με τον ανδροκεντρισμό.

Ο όρος Οικοφεμινισμός διατυπώνεται για πρώτη φορά το 1974, προϊόν της συνάντησης τμήματος της ριζοσπαστικής φεμινιστικής με την οικολογική σκέψη στην κοινή άποψη πως είναι η ίδια κοινωνική αντίληψη και νοοτροπία που οδηγεί τόσο στη γυναικεία υποτέλεια όσο και στην κατάχρηση ή την καταστροφή του περιβάλλοντος, αλλά και στην κοινή διαπίστωση της τεράστιας σημασίας που συνεπάγονται για την κοινωνία και τη φύση οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις που υφίστανται μεταξύ των ανθρώπινων υπάρξεων, των μη ανθρώπινων (χλωρίδα/πανίδα) και της γης. Αν επιχειρούσαμε έναν σύντομο ορισμό του Οικοφεμινισμού θα λέγαμε πως πρόκειται για κοινωνικά κινήματα τα οποία μάχονται για έναν ισότιμο τρόπο ζωής, που υπογραμμίζει τη θέση της ανθρωπότητας ως μέρους της φύσης. Θεμελιώδες αξίωμά του αποτελεί η αντίληψη πως η σύνδεση της κυριαρχίας των γυναικών και της κυριαρχίας της φύσης καθιστά τον αγώνα για την προστασία και την υπεράσπιση του περιβάλλοντος αναπόσπαστο τμήμα του αγώνα για την απελευθέρωση των γυναικών.



Τα διάφορα ρεύματα

Θα ήταν προτιμότερο να μιλάμε για Οικοφεμινισμούς (όπως και για φεμινισμούς άλλωστε), αφού πρόκειται για ευρεία γκάμα ρευμάτων, απόψεων, πολιτικών και πρακτικών, αλλά διατηρείται ο ενικός αριθμός για λόγους συνεννόησης. Ο Οικοφεμινισμός στο σύνολό του έχει προχωρήσει σε ενδιαφέρουσες και ιδιαίτερα χρήσιμες αναλύσεις των εξουσιαστικών σχέσεων και η πλειοψηφία των ρευμάτων του απορρίπτει κάθε μορφή ιεραρχίας. Για παράδειγμα, οικοφεμινιστικά ρεύματα υποστηρίζουν πως η εμπλοκή του καπιταλισμού και της πατριαρχίας είναι η αιτία της καταπίεσης και εκμετάλλευσης που υφίστανται οι κάτοικοι του τρίτου κόσμου, οι γυναίκες και η φύση.



α. Η «σοσιαλιστική» ανάλυση

Σε μια σοσιαλιστική ανάλυση εστιάζουν στην έμφυλη διάσταση της πολιτικής οικονομίας και διερευνούν τις συνέπειες της παραγωγής-αναπαραγωγής στο εσωτερικό των διαφόρων κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών. Στο πλαίσιό τους επανατίθεται το ζήτημα της ιδιοκτησίας, όχι μόνον από μια κοινωνική τάξη, αλλά και από ένα κοινωνικό φύλο, τους άνδρες. Οι άνδρες, όντας ιδιοκτήτες της γης, κυριάρχησαν πολιτισμικά και οικονομικά και εκμεταλλεύθηκαν με ανίερο/ανήθικο τρόπο ανθρώπους και περιβάλλον, αποτιμώντας τους αποκλειστικά και μόνον ως οικονομικούς πόρους. Η υποβάθμιση μάλιστα της φύσης συμβάλλει κατ’ αυτά στην επιδείνωση της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης των γυναικών. Η Αφρική αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η υπερεκμετάλλευση της γης από τους αποικιοκράτες, η εντατικοποίηση της χρήσης φυτοφαρμάκων, η εξάντληση των πόρων κ.ά. οδήγησε τους ντόπιους γεωργούς, και μάλιστα τις γυναίκες, να υποχωρήσουν σε ορεινές περιοχές, λιγότερο αποδοτικές, με συνέπεια τη φτώχεια και την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Συχνά στις υλιστικές τους αναλύσεις χρησιμοποιούν μεταφορικά τον όρο Μεγάλη Μητέρα Γη, κατά τη συζήτηση οικονομικών και πολιτικών θεμάτων που αφορούν στις γυναίκες, σε αντίθεση με οικοπαγανιστικά (άρα ιδεαλιστικά) ρεύματα που τον χρησιμοποιούν κυριολεκτικά (Bigwood, 1993).



β. Ο γλωσσικός συμβολισμός

Άλλες οικοφεμινίστριες, πάντως, επισημαίνουν μια σειρά κοινών συμβολισμών, κυρίως γλωσσικών, όσον αφορά στην κοινωνική υποβάθμιση των γυναικών και στην υποβάθμιση της φύσης. Ισχυρίζονται πως η πρόσληψη της φύσης ως θηλυκής οντότητας (με την προσθήκη της θηλυκής αντωνυμίας she στον αγγλικό όρο nature, που εμμέσως πλην σαφώς παραπέμπει στον γνωστό δυϊσμό γυναίκα/φύση-άνδρας/πολιτισμός) επιτρέπει τον χαρακτηρισμό των γυναικών ως «Άλλων» «αγρίων», «μη-πολιτισμένων», «φυσικών», καθώς και τη χρήση όρων που συνήθως αφορούν στις γυναίκες, όπως λ.χ. ο βιασμός ή η υποταγή, για τη γη και τη φύση: ο «βιασμός της γης», η «υποταγή της φύσης», ο «βιασμός των ορίων» κ.λπ.



γ. Υπερκατανάλωση τροφίμων και νέες τεχνολογίες

Άλλες εγκαλούν τη δυτικοκεντρική σκέψη και τον δυτικοκεντρικό τρόπο ζωής για την υπερκατανάλωση τροφίμων ή την άσκηση διαφόρων sports που εκ των πραγμάτων απαιτούν μεγάλη οικολογική καταστροφή. Ταυτόχρονα, δεν είναι λίγες εκείνες που θεωρούν τη σύγχρονη τεχνολογία παράγοντα καταστροφής του περιβάλλοντος και αιτία αποξένωσης των ανθρώπων από τη φύση, από την άλλη όμως αρκετές εστιάζουν στον τρόπο χρήσης της τεχνολογίας, την οποία μάλιστα θεωρούν ως προϋπόθεση επιτυχίας του πειράματος των αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων που προβάλλουν ως υπόδειγμα κοινωνικής οργάνωσης.



δ. Φιλελεύθερα ρεύματα

Φιλελεύθερα οικοφεμινιστικά ρεύματα εστιάζουν με τη σειρά τους στην ισότητα των συμφερόντων ανδρών και γυναικών έναντι των φυσικών πόρων, στη βάση των διαφορετικών ρόλων των φύλων στην καθημερινή εργασία και τις ευθύνες. Στο πλαίσιό τους αναδεικνύεται και ο ενεργητικός ρόλος των γυναικών στην προστασία του περιβάλλοντος. Η πλειοψηφία ωστόσο των οικοφεμινιστικών κινημάτων κρατάει σοβαρές αποστάσεις από τον φιλελευθερισμό, τονίζοντας πως δεν αγωνίζονται απλώς για την ισότητα δικαιωμάτων μεταξύ ανδρών και γυναικών. Βασική τους επιδίωξη είναι η απελευθέρωση των γυναικών ως κοινωνικού φύλου και προς την κατεύθυνση αυτή διεκδικούν επαναξιολόγηση των δραστηριοτήτων που παραδοσιακά συνδέονται με τις γυναίκες, όπως είναι λ.χ. ο τοκετός, αλλά και η συνολική προσφορά τους στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής.



ε. Μεταμοντέρνες προσεγγίσεις

Τα τελευταία, τέλος, χρόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους και στον Οικοφεμινισμό μεταμοντέρνες προσεγγίσεις της σχέσης φύλου-περιβάλλοντος, όπως είναι οι μεταδομιστικές, που συνδέουν τα κοινωνικά φύλα με την οικονομική ανάπτυξη και το περιβάλλον, ως αντανάκλαση των πεποιθήσεών τους για την ταυτότητα και τη διαφορά, μέσω των κατηγοριών της φυλής, της τάξης, του φύλου, της ηλικίας ή της εθνοτικής καταγωγής.





Βασικά σημεία των αναλύσεων του οικοφεμινισμού

Οι περισσότερες από τις ανωτέρω απόψεις συγκλίνουν αφενός στην πεποίθηση πως το φύλο, σε συνδυασμό και με άλλες παραμέτρους (όπως αυτές της τάξης, της κουλτούρας ή της φυλής), αποτελεί καθοριστικό παράγοντα επίτευξης των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης, αφετέρου στη διαπίστωση πως η σχέση γυναικών -φύσης δομήθηκε στην κοινή τους ιστορική διαδρομή, στο πλαίσιο της πατριαρχικής καταπίεσης, όπου συχνά οι γυναίκες ταυτίστηκαν με τη φύση, γεγονός που ερμηνεύτηκε ώς πρόσφατα με βιολογικούς όρους και όχι ως κοινωνική κατασκευή.

Οι οικοφεμινίστριες επιμένουν ιδιαίτερα στον τρόπο που η δυτική κυρίως πατριαρχία διαμορφώνει ιδεολογικά τη συγκεκριμένη σκέψη. Στο πλαίσιό της οι γυναίκες αντιμετωπίζονται ως κατώτερες των ανδρών, η φύση ως κατώτερη του πολιτισμού, ενώ οι άνθρωποι διαχωρίζονται από το φυσικό περιβάλλον και αυτοπροσδιορίζονται ως ανώτεροι σε σχέση με αυτό. Αυτού του είδους οι εκτιμήσεις βασίζονται στη δυτική δυϊστική σκέψη που για να ερμηνεύσει τον κόσμο τον διαιρεί σε αντίθετα ζεύγη εννοιών ιεραρχικά τοποθετημένα (ανώτερο/κατώτερο): Πνεύμα/σώμα, αρσενικό/θηλυκό, πολιτισμός/φύση. Μεταξύ τους αναπτύσσονται πολύπλοκες δεσμευτικές και αλληλοενισχυόμενες σχέσεις. Είναι ενδεικτικό μάλιστα πως κατά κανόνα οι καταπιεζόμενες κοινωνικές ομάδες συνδέονται με το σώμα και τη φύση και όχι με το μυαλό και τον πολιτισμό. Έτσι, δεν είναι τυχαίο που το πατριαρχικό σύστημα πεποιθήσεων λ.χ. αποδίδει στους άνδρες τις «ανώτερες» ιδιότητες της λογικής, της ανάλυσης, της αυτοπεποίθησης κ.ά. ενώ στις γυναίκες τις «κατώτερες» της παθητικότητας, της αδυναμίας, του ανορθολογισμού ή της διαισθητικότητας.

Το σχετικό κλασικό υπόδειγμα διαμορφώνει την ιεραρχική αξιολόγηση Θεός→άνδρας→γυναίκα→παιδιά→ζώα→φύση, η οποία επιβεβαιώνει την κοινή προκατάληψη απέναντι στις γυναίκες και τη φύση. Όπως επισημαίνεται δε, πολλές εκφάνσεις του ρατσισμού, του ιμπεριαλισμού, της ταξικής εκμετάλλευσης και του σεξισμού λειτουργούν σύμφωνα με την κλασική αυτή ιεραρχία. Ταυτόχρονα είναι αυτή η ιεραρχία που επιτρέπει τον καθορισμό της φύσης ως υποδεέστερης του ανθρώπου, αντί του άρρηκτου και αντιϊεραρχικού τους δεσμού. Οι οικοφεμινίστριες αρνούνται τη διαίρεση των ιδιοτήτων αυτών σε αρσενικές και θηλυκές και τις προσλαμβάνουν ως απλά και κοινά ανθρώπινα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αποδίδουν δε αυτού του είδους τις «θηλυκές» ποιότητες σε στρατηγική της πατριαρχικής καταπίεσης. Στην ανωτέρω αντίληψη αντιπαραθέτουν την άποψη πως δεν υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες ιδιότητες τέτοιου τύπου και πολύ περισσότερο κανένα από τα δύο φύλα δεν μονοπωλεί κάποιες απ’ αυτές. Το σύνολό τους ή μέρος τους είναι δυνατόν να χαρακτηρίζουν έναν άνθρωπο ανεξάρτητα από το φύλο του. Η υιοθέτηση, κατά συνέπεια, της δυϊστικής συλλογιστικής αυτής οδηγεί αναπόφευκτα σ’ αυτό που η Plumwood (1993) αποκαλεί «συλλογιστική του εποικισμού».

Ούτως ή άλλως, πάντως, οι οικοφεμινίστριες διερευνούν τη σχέση των γυναικών με τη φύση από αντιεξουσιαστική σκοπιά. Εγκαλούν μάλιστα την κυρίαρχη επιστημονική σκέψη πως προσπέρασε και υποτίμησε το ότι η καθημερινότητα των γυναικών διαμορφώνει ενδιαφέρουσες σχέσεις και αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον. Επισημαίνουν την εναλλακτική συμμετοχή των γυναικών στη συντήρηση των διαφόρων οικονομιών, στην παραγωγή και αναπαραγωγή του πλούτου. Η εναλλακτική αυτή συμμετοχή, τονίζουν οι οικοφεμινίστριες, προσανατολισμένη καθώς είναι προς την κοινωνική προσφορά και τις ανάγκες τροφής, υπήρξε «αόρατη» και έτσι δεν αναγνωρίστηκε η δικτύωση φύσης - γυναικών, αλλά και η σύνδεση της θηλυκής εργασίας και γνώσης με τη δημιουργία του πλούτου. Επιμένουν δε οι οικοφεμινιστικές θεωρητικές και πολιτικές επεξεργασίες πως κανένα φεμινιστικό κίνημα ή ρεύμα δεν θα πετύχει τους σκοπούς του αν δεν θέσει στις προτεραιότητές του την οικολογική προοπτική, αλλά και κανένα περιβαλλοντικό κίνημα δεν θα πετύχει αν δεν εντάξει στη φιλοσοφία και τη δράση του έντονη τη φεμινιστική διάσταση. Προτάσσουν μάλιστα την ανάγκη επαναπροσδιορισμού και επαναδόμησης της ανθρώπινης κοινότητας στη βάση του αλληλοσεβασμού και της αλληλεγγύης, ως απαραίτητης συνθήκης απόρριψης του ανθρωποκεντρισμού/ανδροκεντρισμού και κατανόησης/αποδοχής του μη ανθρώπινου κόσμου.



Επίλογος

Ολοκληρώνοντας, αξίζει να επισημανθεί πως οι ανωτέρω απόψεις για το φύλο και το περιβάλλον αποτελούν νέου τύπου προσεγγίσεις του περιβαλλοντικού προβλήματος, των διανθρώπινων σχέσεων, των αντιλήψεων για τη μεταφυσική και το θείο και όχι μόνο. Διαμορφώνουν νέες συσπειρώσεις και σχήματα, όπως αυτά της φεμινιστικής πολιτισμικής οικολογίας και της φεμινιστικής πολιτικής οικολογίας. Συνδέουν, τέλος, τις συγκεκριμένες συσπειρώσεις με ευρύτερα οικολογικά ρεύματα, όπως αυτά της πολιτικής ή της γεωγραφικής οικολογίας, στον κοινό τόπο πως η κοινωνική δικαιοσύνη επιβάλλεται να επιτευχθεί σε σχέση με την ευημερία της γης, αφού η ανθρώπινη ζωή αναπτύσσεται στη γη και εξαρτάται από τη γη και από την άποψη αυτή παραμένουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και επίκαιρες.



* Η Μαρία Γκασούκα διδάσκει Λαογραφικές και Φεμινιστικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου